(Πρωταγόρας)
Plato (Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347
TCN)
[348c]
Với tôi, có vẻ rằng
Protagoras đã bị những lời của Alcibiades làm cho ngượng ngùng, chưa kể đến sự
khăng khăng của Callias, và thực sự là của toàn bộ khách khứa và những người đi
cùng với họ. Đến cuối cùng, ông đã miễn cưỡng tự buộc mình để lại tiếp tục cuộc
đàm thoại của chúng tôi, và tỏ ý ông đã sẵn sàng để nhận những câu hỏi.
“Protagoras”, tôi đã nói,
“tôi không muốn bạn nghĩ rằng động cơ của tôi khi nói chuyện với bạn là bất cứ
gì khác ngoài việc để có lấy một cái nhìn thật vững chắc về những điều vốn
chúng làm tôi liên tục bối rối không hiểu. Tôi nghĩ rằng Homer đã nói việc đó
tất cả, trong câu:
Đi lần lượt trước sau, một
người nhận thức trước người kia. [1]
“Thế nên, ngay bây giờ tôi muốn bạn
nhắc nhở tôi về một vài câu hỏi đầu tiên tôi đã hỏi, bắt đầu từ lúc khởi đầu.
Sau đó, tôi muốn tiếp tục cùng với bạn để có một cái nhìn thật vững chắc ở một
số những câu hỏi khác. Tôi tin rằng câu hỏi đầu tiên đã là thế này: Khôn ngoan,
tiết độ, can đảm, công lý, và kính tín – có phải năm tên gọi này là cho cùng một
điều tương tự, hay có phải ẩn bên dưới của mỗi trong những tên gọi này là một
điều duy nhất, một sự việc với quyền năng hay chức năng riêng của nó, mỗi một
không giống như bất kỳ một nào khác? Bạn đã nói rằng chúng không phải là những
tên gọi cho cùng một điều, rằng mỗi tên gọi này dùng để trỏ tới một điều duy nhất,
và rằng tất cả chúng đều là những phần của sự xuất sắc, không giống như những
phần của vàng, vốn tương tự với nhau, và với toàn bộ trong đó chúng là những
thành phần, nhưng giống như những phần của một khuôn mặt, không tương tự với
toàn bộ vốn chúng là những phần, và (không tương tự) với lẫn nhau, và mỗi chúng
đều có quyền năng đơn nhất hay chức năng của riêng nó. Nếu điều này vẫn là quan
điểm của bạn, xin hãy nói như vậy; nếu bất kỳ cách nào nó đã thay đổi, xin làm
rõ ràng lập trường mới của bạn, vì tôi chắc chắn sẽ không buộc bạn chịu trách
nhiệm cho những gì bạn đã nói trước đây, nếu bây giờ bạn có muốn nói một gì đó tất
cả khác nhau. Trong thực tế, tôi sẽ không ngạc nhiên nếu bạn đã chỉ ướm ‘thử’ một
gì đó về tôi trước đây.”
“Những gì tôi đang nói với bạn,
Socrates, là rằng tất cả những điều này là những phần của sự xuất sắc, và rằng
trong khi bốn trong số chúng đều tương đối hợp lý là gần lẫn với nhau, can đảm
thì hoàn toàn khác biệt với tất cả còn lại. Bằng chứng rằng những gì tôi đang
nói là sự thực, là bạn sẽ tìm thấy nhiều người, những người thì cực kỳ không
công bằng, không kính tín, không tiết độ, và không hiểu biết, thế nhưng can đảm
khác thường.”
“Hãy ngừng đúng chỗ đó.” Tôi nói.
“Chỗ này thì đáng tìm hiểu cho kỹ. Có phải bạn sẽ nói những người can đảm thì tự
tin, hay một gì khác?”
“Tự tin, vâng, và sẵn sàng để hành động
nơi mà hầu hết người ta sẽ lo sợ.”
“Tốt, sau đó, có phải bạn đồng ý rằng
xuất sắc là một gì đó tốt đẹp, và rằng bạn đề nghị chính bạn như một thày dạy của
nó vì nó thì tốt đẹp?”
“Điều tốt đẹp nhất của tất cả, trừ
khi tôi hoàn toàn mất trí.”
“Vậy có phải một phần của nó thì vô
giá trị và một phần của nó tốt đẹp, hay tất cả của nó thì tốt đẹp?”
“Chắc chắn nó thì tất cả là tốt đẹp
như có thể có được.”
“Bạn có biết ai là người tự tin lao
đầu xuống giếng?”
“Dĩ nhiên, những người thợ lặn.”
“Đây có phải là vì họ biết những gì
họ đang làm, hay vì một vài lý do khác?”
“Vì họ biết những gì họ đang làm.”
“Ai là người tự tin trong chiến đấu
khi trên lưng ngựa? Những người lính cỡi ngựa hay không cỡi ngựa?”
“Những người cỡi ngựa.”
“Và chiến đấu với khiên chắn? Những
người dùng khiên hay không dùng khiên?”
“Những người dùng khiên, và tiếp tục
dọc theo như thế, nếu đó là những gì bạn đang nhắm đến. Những ai trong số đó với
đúng loại hiểu biết đều luôn luôn tự tin hơn những ai là người không có nó, và
lấy một cá nhân nhất định nào đó thì người ấy tự tin sau khi thu nhận nó hơn
người ấy đã là trước đó”.
“Nhưng chưa bao giờ bạn từng nhìn thấy
những người thiếu hiểu biết về tất cả những điều này nhưng lại tự tin trong mỗi
chúng?”
“Tôi đã, tất cả quá tự tin.”
“Có phải tự tin của họ là can đảm?”
“Không, vì can đảm khi đó tất sẽ là
đáng khinh. Những người này đều mất trí, đầu óc họ không biết phải trái gì nữa.”
“Khi đó, những người can đảm với bạn
nghĩa là gì? Không phải họ những người tự tin hay sao?”
“Tôi vẫn giữ lấy điều đó.”
“Khi đó, những người này, những người rất tự tin quay ra là không can đảm
nhưng điên cuồng? Và, về mặt kia, người khôn ngoan nhất là người tự tin nhất và
người tự tin nhất là người can đảm nhất? Và kết luận hợp lôgích sẽ là khôn
ngoan là can đảm?”
“Bạn đang nhớ lại rất thiếu xót những
gì tôi đã nói, khi tôi trả lời những câu hỏi của bạn, Socrates. Khi hỏi tôi nếu
những người can đảm thì đều tự tin không, tôi đã đồng ý. Đã không hỏi tôi nếu
người tự tin thì đều can đảm. Nếu bạn đã hỏi tôi thế, tôi tất đã nói, “Không phải
họ tất cả.” Không chỗ nào bạn đã cho thấy đồng ý của tôi với mệnh đề rằng những
người can đảm thì đều tự tin là đã sai lầm. Những gì bạn đã cho thấy kế tiếp đã
là hiểu biết làm tăng lên tự tin của một người, và làm một người tự tin hơn những
người không hiểu biết. Theo hệ quả của điều này, bạn kết luận rằng can đảm và
khôn ngoan đều là cùng một điều tương tự. Nhưng bằng cách đi theo dòng suy luận
này, bạn có thể kết luận rằng sức mạnh và khôn ngoan đều là cùng một điều tương
tự. Trước tiên, bạn sẽ hỏi tôi nếu người mạnh khoẻ đều có năng lực không, và
tôi sẽ nói có. Khi đó, nếu những ai là người biết cách vật lộn thế nào thì đều
có năng lực hơn so với những người không biết, và nếu cá nhân những người
chuyên đấu vật đã trở nên có năng lực sau khi họ học hơn là khi trước .Một lần
nữa tôi sẽ nói có. Sau khi tôi đã đồng ý về những điều này, nó sẽ mở ra cho bạn
để dùng ngay chính những điểm thỏa thuận này để chứng minh rằng khôn ngoan là sức
mạnh. Nhưng không chỗ nào trong tiến trình này tôi có đồng ý rằng người có năng
lực đều là mạnh mẽ, chỉ rằng người mạnh mẽ thì đều có năng lực. Sức mạnh và
năng lực không phải là cùng một điều tương tự. Năng lực xuất phát từ hiểu biết
và cũng từ điên rồ và cảm xúc đam mê. Sức mạnh đến từ tự nhiên và sự nuôi dưỡng
thích hợp của cơ thể. Cũng như vậy, tự tin và can đảm không phải là cùng một điều
tương tự, với hệ quả rằng những người can đảm đều là tự tin, nhưng không phải tất
cả những người tự tin đều là can đảm. Vì tự tin, giống như năng lực, đến từ kỹ
năng (và từ cảm xúc đam mê và cũng cả từ sự điên rồ); can đảm, từ tự nhiên và sự
nuôi dưỡng thích hợp của hồn người.”
“Bạn có sẽ nói, Protagoras, rằng một
số người sống vui sướng và những người khác sống khổ sở?”
“Vâng.”
“Nhưng có phải là có vẻ với bạn rằng
một người sống vui sướng, nếu người ấy sống khốn khó và trong đau đớn?”
“Không, quả thực không.”
“Bây giờ, nếu người ấy hoàn tất đời
sống của người ấy, sau khi đã sống vui vẻ thoải mái, với bạn có phải người ấy
đã sống vui sướng không?”
“Nó có vẻ như vậy với tôi.”
“Vì vậy, khi đó, sống vui sướng
thích thú là tốt, và không vui sướng thích thú, là xấu?”
“Vâng, miễn là người ấy đã sống sau
khi tiếp nhận sự vui sướng thích thú trong những điều cao quý đáng tự hào.”
“Gì vậy, Protagoras? Chắc chắn, giống
như hầu hết mọi người, bạn không gọi một số điều vui sướng thích thú là xấu và
một số điều đau đớn là tốt? Tôi muốn nói với nghĩa là, không phải hay sao một
điều vui sướng thích thú là tốt cho đến đúng chừng nào nó là vui sướng thích
thú, có nghĩa là, nếu nó có kết quả thì không gì khác hơn ngoài lạc thú [3]; và về mặt khác, không phải hay sao
những điều đau đớn là xấu theo cùng một cách, cho đến đúng chừng nào chúng là
đau đớn?”
“Tôi không biết, Socrates, nếu tôi
có nên trả lời cũng đơn giản như bạn đặt câu hỏi – rằng tất cả gì vui sướng
thích thú là tốt và tất cả gì đau đớn là xấu. Với tôi, có vẻ là chắc chắn hơn để
đáp lại không chỉ đơn thuần với trả lời tôi hiện có trong não thức, nhưng từ
cái nhìn chung của toàn thể đời sống tôi, rằng về một mặt, có những điều vui sướng
thích thú vốn chúng không phải là tốt, và mặt khác, có những điều đau đớn vốn
chúng không phải là xấu, nhưng trong đó một số là xấu, và một lớp thứ ba, chúng
thì ở giữa – không tốt cũng không xấu”
“Bạn gọi những điều vui sướng thích
thú là những điều đó vốn chúng có một phần chia của lạc thú [4], hay tạo ra lạc thú?”
“Chắc chắn.”
“Vì vậy, câu hỏi của tôi là thế này:
Cho đến đúng chừng nào khi những điều là vui sướng thích thú, có phải chúng là
tốt? Tôi đang hỏi liệu lạc thú tự thân thì không là một điều tốt.”
“Đúng như bạn luôn luôn nói,
Socrates, chúng ta hãy tìm hiểu về vấn đề này, và nếu tuyên bố của bạn có vẻ hợp
lý và điều được thiết lập rằng lạc thú và điều tốt là như nhau, khi đó chúng ta
sẽ đồng ý; nếu không chúng ta sẽ không đồng ý.”
“Bạn có muốn dẫn dắt việc tìm hiểu
này, hay tôi sẽ?”
“Nó thì vừa vặn với bạn để dẫn dắt,
vì đó là bạn là người đã nêu lên ý tưởng.”
“Được rồi, điều này có sẽ làm nó rõ
ràng không? Khi một người nào đó thẩm định sức khỏe của một người, hay những cơ
năng khác của thân thể, qua xuất hiện bên ngoài của người ấy, người đó nhìn vào
mặt và chân tay, và có thể nói: “Cho tôi xem cả ngực và lưng của ông nữa, thế
khiến tôi có thể làm một khám nghiệm kỹ lưỡng hơn. Đó là loại tra xét tôi muốn
làm. Đã thấy bạn có lập trường thế nào về cái tốt và sự vui sướng thích thú,
tôi cần nói một gì đó như thế này với bạn: Giờ hãy đừng ngại, Protagoras, và hãy
bộc lộ điều này về não thức bạn : Bạn nghĩ gì về sự hiểu biết? Bạn có chấp
nhận cùng với phần đông mọi người không? Hầu hết người ta nghĩ về nó cách này,
rằng nó thì không là một sự vật việc mạnh mẽ, cũng chẳng là một người hướng dẫn
hoặc một nhà cai trị.[5]
Họ hoàn toàn không nghĩ về nó tất cả theo cách đó; nhưng đúng hơn theo cách
này: trong khi hiểu biết thường có mặt trong một người, những gì cai trị người ấy
không phải là sự hiểu biết nhưng đúng hơn là một bất kỳ gì khác – đôi khi là tức
giận, đôi khi là lạc thú, đôi khi là đau đớn, những khi khác là yêu thương, và
thường là lo sợ; họ nghĩ về hiểu biết của họ như hoàn toàn bị lôi đi quanh bởi
tất cả những gì khác này, như thể nếu nó là một nô lệ. Bây giờ, có phải vấn đề có
vẻ giống thế với bạn, hay có vẻ với bạn rằng hiểu biết là một điều tốt đẹp có
khả năng cai trị một người, và nếu ai đó đã biết tốt và xấu là gì, sau đó người
ấy sẽ không bị bất cứ một gì ép buộc, để hành động khác với hiểu biết ra lệnh,
và trí tuệ thông minh sẽ là đủ để cứu một con người?”
“Không chỉ nó có là có vẻ đúng như bạn
nói, Socrates, nhưng còn hơn nữa, nó tất sẽ là điều đáng xấu hổ thực sự cho tôi,
ngoài tất cả mọi người, để nói rằng sự khôn ngoan và hiểu biết không là bất cứ
gì khác cả, nhưng là những năng lực hùng mạnh nhất trong hoạt động con người.”
“Đúng đấy bạn. Bạn nhìn nhận rằng hầu
hết mọi người sẽ không bị chúng ta thuyết phục. Họ chủ trương rằng hầu hết mọi
người đều không sẵn sàng làm điều gì là tốt đẹp nhất, mặc dù họ biết nó là gì
và có khả năng để làm điều đó. Và khi tôi đã hỏi họ lý do của điều này, họ nói
rằng những ai là người hành động theo cách đó, làm như vậy vì họ đều đã bị đánh
bại bởi lạc thú hay đau đớn, hay bị một trong những điều tôi đã nhắc tới mới vừa
bây giờ cai trị họ.”
“Tôi nghĩ người ta nói rất nhiều những
điều sai lầm khác nữa, Socrates.”
[353 a]
“Vậy, hãy tiếp với tôi, và chúng ta cùng
cố gắng để thuyết phục người ta và để dạy họ kinh nghiệm này là gì vốn họ gọi là
bị đánh bại bởi lạc thú, vì nó khiến họ thất bại để làm điều tốt nhất dù khi họ
biết nó là gì. Vì có lẽ nếu chúng ta nói với họ rằng những gì họ đã nói là
không đúng sự thật, nhưng đã được chứng minh là sai, họ sẽ hỏi chúng ta: ‘Protagoras
và Socrates, nếu đây không phải là kinh nghiệm của tư thế bị đánh bại bởi lạc
thú, nhưng một gì đó khác hơn thế, vậy hai bạn nói nó là gì? Hãy nói cho chúng
tôi nghe.’”
“Socrates, tại sao là điều cần thiết
cho chúng ta để điều tra ý kiến của những người tầm thường, những người sẽ nói
bất cứ gì xảy đến với họ?”
“Tôi nghĩ rằng điều này sẽ giúp
chúng ta tìm biết được về can đảm, nó thì liên quan thế nào với những phần khác
của xuất sắc. Nếu bạn sẵn sàng tiếp tục với những gì chúng ta đã đồng ý mới vừa
bây giờ, rằng tôi sẽ dẫn dắt chúng ta hướng tới những gì tôi nghĩ sẽ thành ra
là cách tốt nhất để làm cho những sự vật việc rõ ràng, vậy đó là tốt; còn nếu bạn
không sẵn sàng, tôi sẽ bỏ nó.”
“Không, bạn thì đúng; hãy tiến hành
như bạn đã bắt đầu.”
“Đi trở lại, khi đó; nếu họ sẽ hỏi
chúng ta: ‘Chúng tôi từng đã nói đến sự “bị đánh bại bởi lạc thú.” Các bạn nói
điều này là gì?” Tôi sẽ trả lời với họ cách này: ‘Hãy nghe. Protagoras và tôi sẽ
cố gắng giải thích nó cho các bạn. Có phải, thưa các bạn tôn kính, các bạn đã
giữ ý kiến rằng điều này xảy ra với các bạn trong những hoàn cảnh giống thế này
– các bạn thường bị đánh bại bởi những thứ vui sướng thích thú như thức ăn hay
thức uống, hay dục tình, và các bạn làm những điều đó tất cả lâu dài trong khi
biết chúng là tai hại? ”
Họ sẽ nói vâng. Sau đó, bạn và tôi sẽ
lại hỏi họ: “Theo nghĩa nào các bạn gọi những điều này là tai hại? Có phải rằng
mỗi chúng là vui sướng thích thú trong tự thân nó, và tạo ra lạc thú tức thời,
hay có phải là sau này chúng đem đến những bệnh tật và nghèo đói và nhiều sự việc
khác của cùng loại giống thế đó? Hay ngay cả nếu chúng không đem đến những sự
việc vừa kể, nhưng chỉ đem lại hưởng thụ thích thú, có phải nó sẽ vẫn là một điều
xấu, chỉ vì nó đem đến hưởng thụ thích thú dù trong bất cứ cách nào? ”
Chúng ta có thể giả định khi đó,
Protagoras, rằng họ sẽ không có bất kỳ trả lời nào khác hơn rằng những điều xấu
là xấu không phải vì chúng đem đến lạc thú tức thời, nhưng đúng hơn vì những gì
xảy ra sau đó, bệnh tật và những sự việc loại giống thế?”
“Tôi nghĩ đó là cách hầu hết mọi người
sẽ trả lời.”
“ ‘Và trong sự đem đến bệnh tật và nghèo
khó, có phải chúng đem đến đau đớn?’ Tôi nghĩ rằng họ sẽ đồng ý.”
“Vâng.”
“ ‘Có phải rằng không có vẻ với các bạn,
những người tốt lành của tôi ơi, khi Protagoras và tôi duy trì, rằng những điều
này là xấu dựa trên lý do không gì khác hơn sự kiện rằng chúng có kết quả là
đau đớn và cướp đi những lạc thú khác của chúng ta?’ Họ có sẽ đồng ý?”
Protagoras cùng đồng ý.
“Lại nữa, sau đó, giả định chúng ta
hỏi họ câu hỏi ngược lại: ‘Các bạn là những người nói rằng một số những sự việc
đau đớn là tốt, không phải là các bạn nói về những sự việc như giống như huấn
luyện thể dục và quân sự, và những điều trị của những thày thuốc, như đốt (vết
thương để ngừa độc), mổ xẻ, thuốc chữa bệnh, và kiêng khem ăn thật ít để giảm
cân là những điều tốt ngay cả dẫu phải đau đớn?’ Họ sẽ nói như vậy?”
“Vâng.”
“‘Có phải các bạn gọi những điều này
là tốt đẹp vì lý do rằng chúng đem đến đau đớn và khổ đau dữ dội, hay vì cuối
cùng chúng sẽ đem đến sức khỏe và tình trạng tốt cho cơ thể, và duy trì những
thành phố và sức mạnh trên những thành phố khác, và sự giàu có?’ Họ sẽ đồng ý
không?”
“Vâng.”
“‘Những điều này là tốt chỉ vì chúng
có kết quả là trong lạc thú và trong sự làm dịu bớt và sự tránh đi đau đớn? Hay
có phải các bạn có một số tiêu chuẩn khác khác trong cái nhìn, khác hơn là lạc
thú và đau đớn, trên cơ bản của những gì các bạn sẽ gọi những điều này là tốt lành?’
Họ nói không, tôi nghĩ thế.”
“Và tôi sẽ đồng ý với bạn.”
“‘Vậy khi đó các bạn theo đuổi lạc
thú như là tốt, và tránh đau đớn như là xấu?'“
“Vâng.”
“‘Vì vậy, điều này các bạn coi như xấu,
đau đớn; và lạc thú, các bạn coi như tốt, vi các bạn gọi chính sự vui hưởng một
gì đó là xấu, bất cứ khi nào nó lấy đi của chúng ta những lạc thú lớn hơn nó tự
cung cấp, hay đem đến những đau đớn lớn hơn chính những lạc thú vốn có sẵn trong
nó? Nhưng nếu các bạn gọi chính sự vui hưởng một gì đó là xấu vì một vài lý do
khác, và với một vài tiêu chuẩn khác trong cái nhìn so với tiêu chuẩn tôi đã đề
nghị, các bạn có thể cho chúng tôi biết nó là gì; nhưng các bạn sẽ không có khả
năng làm thế’”
“Tôi cũng không nghĩ rằng họ sẽ có
khả năng làm thế.”
“‘Và tương tự như vậy, liện quan với
tình trạng thực của sự chịu đựng đau đớn? Các bạn có gọi điều kiện thực sự của sự
chịu đựng đau đớn là tốt, bất cứ khi nào nó làm giảm đau đớn nhiều hơn so với
những đau đớn nó chứa đựng, hay đem lại những lạc thú lớn hơn những đau đớn đi
kèm của nó? Bây giờ, nếu các bạn đang dùng một vài tiêu chuẩn khác hơn là tiêu
chuẩn tôi đã đề nghị, khi các bạn gọi chính tình trạng của sự chịu đựng đau đớn
là tốt, các bạn có thể cho chúng tôi biết nó là gì; nhưng các bạn sẽ không có
khả năng làm thế’”
“Nói đúng.”
“Bây giờ, lại nữa, quí bạn, nếu các bạn
đã hỏi tôi: ‘Tại sao bạn cứ dai dẳng nhiều thế về điều này và với rất nhiều chi
tiết?’ Tôi sẽ trả lời, hãy tha thứ cho tôi. Trước hết, không phải là dễ để cho
thấy những gì vốn các bạn gọi là ‘bị đánh bại bởi lạc thú’, và sau nữa, đó là tất
cả những luận chứng đều nằm trên chính điểm này. Nhưng ngay cả bây giờ, vẫn còn
có thể được để rút lại, nếu các bạn có khả năng để nói rằng cái tốt thì không là
bất cứ gì khác hơn ngoài lạc thú, hay cái xấu thì không là bất cứ gì khác hơn ngoài
đau đớn. Hay có phải là đủ cho các bạn để sống đời sống vui sướng thích thú với
không đau đớn? Nếu nó là đủ, và các bạn không có khả năng để nói bất cứ gì khác
hơn rằng cái tốt và cái xấu là những gì dẫn đến lạc thú và đau đớn, hãy nghe điều
này. Vì tôi nói với các bạn rằng nếu điều này là như vậy, vị trí của bạn sẽ trở
thành phi lý ngớ ngẩn, khi các bạn nói rằng thường xuyên, một người biết cái xấu
để là xấu, dẫu vậy lại làm chính điều đó, khi người ấy có khả năng không làm nó,
sau khi bị đưa đẩy, và đã choáng ngợp bởi lạc thú; và lại nữa, khi các bạn nói
rằng một người sau khi biết cái tốt thì không có ý định để làm nó, với lý do của
lạc thú trực tiếp trước mắt, sau khi bị nó đánh bại. Điều này thì đúng là phi
lý thế nào sẽ thành rất rõ ràng, nếu chúng ta không đồng thời dùng quá nhiều
tên gọi như thế, “vui sướng thích thú” và “đau đớn”, “cái tốt” và “cái xấu”;
nhưng vì những tên gọi này hóa ra là đã chỉ có hai điều, chúng ta, thay vào đó,
hãy gọi chúng bằng hai tên, đầu tiên, “tốt” và “xấu”; rồi sau đó, “vui sướng
thích thú” và “đau đớn”. Trên cơ bản đó, sau đó, chúng ta hãy nói rằng một người
biết những điều xấu để là xấu, mặc dù vậy vẫn làm chúng (như không khác gì tất
cả). Nếu sau đó có người hỏi chúng ta: ‘Tại sao?’ ‘Sau khi đã bị đánh bại’
chúng ta sẽ trả lời. ‘Bởi gì?’ người ấy sẽ hỏi chúng ta. Chúng ta không còn có
thể nói ‘bởi lạc thú’ – vì nó đã lấy tên gọi khác của nó, “cái tốt” thay vì “lạc
thú” – vì vậy chúng ta sẽ nói và đáp rằng ‘người ấy bị đánh bại ...’ ‘Bởi gì?’
người ấy sẽ hỏi. ‘Bởi cái tốt” chúng ta sẽ nói, ‘Trời đất ơi, xin làm ơn dùm!’,
nếu ngẫu nhiên, người hỏi là thô lỗ, người ấy có thể phá lên cười, và nói: ‘Những
gì bạn đang nói thì lố bịch phi lý – một người nào đó làm gì đó là xấu, sau khi
biết rằng nó thì xấu, khi không là điều cần thiết để làm nó, sau khi đã bị đánh
bại bởi cái tốt. Như thế’ người ấy sẽ nói, ‘bên trong bản thân bạn, có phải cái
tốt nặng (nhiều giá trị) hơn cái xấu hay không?’ Chúng ta sẽ nói rõ khi trả lời
rằng nó không; vì nếu nó đã là có, cá nhân người chúng ta nói bị đánh bại bới lạc
thú hẳn đã không làm bất kỳ sai lầm nào. ‘Trong xuất sắc của gì’ người ấy có thể
nói, ‘ có phải cái tốt nặng hơn cái xấu,
hay cái xấu nặng hơn cái tốt? Chỉ trong như thế, một thì lớn hơn và một thì nhỏ
hơn, hay nhiều hơn và ít hơn’ Chúng ta không thể không đồng ý. ‘Vì vậy, khi đó rõ
ràng’ người ấy sẽ nói, 'bởi “bị đánh bại” các bạn nói với nghĩa là nhận được những
điều xấu nhiều hơn vì lợi ích của ít hơn những điều tốt đẹp’. [6] Rằng thế giải quyết xong điều đó, khi đó.
“Vì vậy, chúng ta hãy quay trở lại
và áp dụng những tên gọi ‘vui sướng thích thú’ và ‘đau đớn’ với chính những điều
rất giống nhau này. Bây giờ chúng ta hãy nói rằng một người làm những gì trước đây
chúng ta gọi là những điều ‘xấu’ và bây giờ sẽ gọi là những điều ‘đau đớn’, biết
rằng chúng là những điều đau đớn, nhưng bị những điều vui sướng thích thú đánh
bại, mặc dù rõ ràng là chúng không nặng hơn những điều kia. Nhưng thế nào khác
nữa khiến lạc thú nặng hơn đau đớn, trừ sự thừa thãi hay thiếu thốn tương đối?
Không phải đó là một vấn đề (để dùng những thuật ngữ khác) của lớn hơn và nhỏ
hơn, nhiều hơn hay ít hơn, mức độ nặng hơn hay nhẹ hơn?
“Vì nếu ai đó đã nói: ‘Nhưng
Socrates, lạc thú trước mắt thì rất khác biệt với sự vui sướng thích thú và sự đau
đớn ở một thời gian sau,’ tôi sẽ trả lời, ‘chúng không khác gì nhau trong bất kỳ
cách nào khác hơn là lạc thú và đau đớn, vì không có cách nào khác khiến chúng
có thể khác nhau. Đo trọng lượng là một so sánh về tương tự tốt; các bạn đặt những
thú vui cùng với nhau và những đau đớn cùng với nhau, cả cái gần và cái thật xa,
trên hai bàn cân của cái cân thăng bằng, và sau đó nói cái nào trong hai thì nặng
hơn. Vì nếu bạn cân những điều vui sướng thích thú với vui sướng thích thú, những
điều lớn hơn và nhiều hơn phải luôn luôn lấy đem cân; nếu những điều đau đớn với
đau khổ, điều nhỏ hơn và kém hơn. Và nếu bạn đem cân những điều vui sướng thích
thú với sự đau đớn, và đau đớn bị vui sướng thích thú vượt qua – cho dù cái (thích
thú) gần bởi cái (đau đớn) xa, hay cái xa bởi cái gần – bạn phải thực hiện hành
động đó vốn trong nó mà trong đó vui sướng thích thú có được ưu thế; mặt khác,
nếu vui sướng thích thú bị đau đớn vượt quá, bạn phải kiềm chế không làm điều
đó. Liệu nó có vẻ khác nhau bất kỳ nào cho bạn, những bạn của tôi?’ Tôi biết rằng
họ sẽ không nói cách nào khác.”
Protagoras tán thành.
“Vì điều này là như thế, tôi sẽ nói
với họ: ‘Hãy trả lời tôi điều này: Có phải những sự vật có cùng kích thước xuất
hiện với các bạn lớn hơn khi nhìn thấy ở gần tầm tay hơn, và nhỏ hơn khi nhìn từ
một khoảng cách xa, hay không?’ Họ sẽ nói rằng chúng có thế. ‘Và cũng tương tự
cho độ dày và số nhiều? Và những tiếng động bằng nhau có vẻ lớn hơn khi ở gần tầm
tay, nhỏ hơn khi xa?’ Họ sẽ đồng ý. ‘Nếu sau đó trạng thái dễ chịu, khoẻ mạnh
và sung sướng [7] của chúng ta tuỳ thuộc vào điều
này, làm và chọn những sự việc lớn, tránh và không làm những những sự việc nhỏ,
chúng ta sẽ nhìn thấy gì như sự giữ và cứu khỏi nguy hiểm, sụp đổ, hoặc mất mát
[8] của chúng ta của trong đời sống? Nó sẽ là nghệ
thuật về đo lường hay sức mạnh của sự xuất hiện dạng ngoài? Trong khi sức mạnh
của sự xuất hiện dạng ngoài thường làm cho chúng ta đi lang thang khắp mọi nơi,
trong lẫn lộn bối rối, thường thay đổi não thức của chúng ta về cũng những điều
tương tự, và hối hận về hành động và sự lựa chọn của chúng ta nhìn về mặt những
sự việc lớn và nhỏ, nghệ thuật về đo lường trong ngược lại, sẽ làm cho những xuất
hiện dạng ngoài mất đi sức mạnh của chúng bằng cách chỉ cho chúng ta sự thật, sẽ
đem cho chúng ta sự yên tâm mọc rễ sâu xa trong sự thật và sẽ cứu đời sống của
chúng ta.’ Thế nên, có phải những người này sẽ đồng ý, với điều này trong não
thức, rằng nghệ thuật của đo lường sẽ cứu chúng ta, hay một vài nghệ thuật khác?”
“Tôi đồng ý, sẽ là nghệ thuật của đo
lường.”
“Nếu thử như sự giải cứu của chúng
ta trong đời sống tuỳ thuộc vào sự lựa chọn về chẵn và lẻ của chúng ta, khi cái
lớn hơn và cái kém hơn phải được tính cho đúng, hoặc là cùng loại với chính nó,
hay một loại với một loại kia, cho dù nó là gần hay xa? Khi đó, điều gì sẽ cứu
đời sống chúng ta? Chắc chắn không gì khác hơn là sự hiểu biết, đặc biệt là một
vài loại của sự đo lường, vì đó là nghệ thuật về cái lớn hơn và cái kém hơn?
Trong thực tế, không gì khác hơn số học, vì nó là một vấn đề của số lẻ và số chẵn?
Có phải những người này sẽ đồng ý với chúng ta?”
Protagoras nghĩ rằng họ sẽ đồng ý.
[357a]
“Tốt, sau đó, những người tốt lành của
tôi ơi: Vì điều đã quay ra rằng sự giải cứu chúng ta trong đời sống tuỳ thuộc trên
sự lựa chọn đúng về những lạc thú và những đau đớn, dù có thể là nhiều hơn hay
ít hơn, nặng hơn hay nhẹ hơn, xa hơn hay gần hơn, không phải hay sao là sự giải
cứu của chúng ta dường như, đầu tiên trên tất cả, là sự đo lường, vốn là môn học
về hơn và kém và ngang bằng, trong tương đối?”
“Nó phải là thế.”
“Và vì nó là đo lường, nó chắc chắn
phải là một nghệ thuật, và sự hiểu biết.”
“Họ sẽ đồng ý.”
“Nghệ thuật này, hiểu biết này chính
xác là gì, chúng ta có thể tìm hiểu về nó sau này; rằng nó là sự hiểu biết thuộc
một số loại nào đó thì đủ cho sự trưng dẫn mà Protagoras và tôi phải đem cho ngõ
hầu để trả lời câu hỏi các bạn đã hỏi chúng tôi. Các bạn đã hỏi nó, nếu các bạn
nhớ lại, khi chúng ta đã đồng ý rằng không có gì thì mạnh hơn hay tốt hơn so với
sự hiểu biết, vốn bất cứ khi nào có mặt, nó luôn luôn có được ưu thế trên lạc
thú và mọi thứ khác. Ở điểm đó, các bạn đã nói rằng lạc thú thường cai trị ngay
cả người là người hiểu biết; vì chúng tôi đã không đồng ý, các bạn lại đã hỏi tiếp
chúng tôi điều này: ‘Protagoras và Socrates, nếu kinh nghiệm này không là sự bị
khắc phục bởi lạc thú, vậy khi đó nó là gì; các bạn nói nó là gì? Hãy bảo chúng
tôi.’ Nếu ngay lập tức chúng tôi đã nói với các bạn (nó là) sự “thiếu hiểu biết”,
các bạn có thể đã cười vào mũi chúng tôi, nhưng nếu bây giờ các bạn cười chúng
tôi, các bạn sẽ cười chính các bạn. Vì các bạn đã đồng ý với chúng tôi rằng những
người làm những sai lầm trong liên quan với sự lựa chọn về lạc thú và đau đớn,
nói cách khác, liên quan đến tốt và xấu, làm như vậy vì thiếu hiểu biết, và
không chỉ đơn thuần là một sự thiếu hiểu biết, nhưng một thiếu hiểu biết mà các
bạn đã đồng ý là sự đo lường. Và hành động sai lầm đã thực hiện với không có hiểu
biết, các bạn phải hiểu là người ta đã làm từ sự thiếu hiểu biết. Vì vậy, đây chính
là sự “bị khắc phục bởi lạc thú” là gì – là sự thiếu hiểu biết ở mức độ cao nhất,
và nó là điều này vốn Protagoras và Prodicus và Hippias khẳng định tuyên bố là
để chữa khỏi. Nhưng các bạn, suy nghĩ nó là một cái gì đó khác hơn là sự thiếu
hiểu biết, chính mình không đi đến những nhà sophist, cũng không gửi con cái mình
cho họ để chúng được hướng dẫn, tin tưởng khi bạn làm điều đó là chúng ta đang
đối phó với một gì đó không thể dạy dỗ được. Bởi lo lắng về tiền bạc của bạn và
không đem nó cho họ, các bạn tất cả xoay sở sinh sống tệ hại, không thành công,
trong cả đời sống riêng tư và cộng đồng.”
[358 a]
“Đây là chúng tôi sẽ trả lời đám
đông thế nào. Bây giờ, tôi hỏi các bạn, Hippias và Prodicus, cũng như
Protagoras – đây cũng là trò chuyện của các bạn nữa – để nói xem không biết các
bạn nghĩ những gì tôi nói là đúng hay sai.” Họ đều đã nghĩ rằng những gì tôi đã
nói hết sức là đúng.
“Như thế, các bạn đồng ý rằng sự vui
sướng thích thú là tốt, sự đau đớn là xấu. Tôi cầu xin sự rộng lượng của
Prodicus, người nổi bật giữa những chữ nghĩa; vì cho dù bạn gọi nó là sự ‘vui
sướng thích thú’, hay gây ‘hài lòng thích thú’, hay đem lại ‘thú vị thích thú’,
hay bất cứ lối nào hay cách thức nào bạn thích để gọi tên loại sự việc này,
Prodicus xuất sắc của tôi, xin vui lòng đáp ứng với ý định của câu hỏi của
tôi.” Prodicus, cười, đã đồng ý, những người khác cũng đã thế.
“Tốt, sau đó, những người bạn của
tôi, thế còn về điều này? Không phải hay sao là tất cả những hành động đưa dẫn hướng
về sinh sống không đau đớn và vui sướng thích thú là cao quí đáng kính trọng và
có lợi ích? Và không phải hay sao là hoạt động cao quí đáng kính trọng là tốt
và lợi ích?”
Họ đã đồng ý.
“Sau đó, nếu sự vui sướng thích thú là
điều tốt, không ai là người biết và tin có một gì đó khác tốt hơn những gì người
ấy đang làm, một gì đó có thể có được, sẽ lại tiếp tục làm những gì người ấy đã
từng làm khi người ấy đã có thể làm những gì thì tốt hơn. Để chịu hàng phục với
bản thân mình thì không gì khác hơn sự thiếu hiểu biết, và để điều khiển bản
thân mình thì không gì khác hơn sự khôn ngoan.”
Họ tất cả đã đồng ý.
“Tốt, sau đó, có phải các bạn nói rằng
sự thiếu hiểu biết là có một tin tưởng sai lầm và là bị lừa gạt về những nội
dung quan trọng?”
Họ đều đồng ý về điều này.
“Bây giờ, không ai đi tự ý đi về hướng
điều xấu hay những gì người ấy tin là xấu; cũng không phải nó ở trong bản chất
của con người, nó có vẻ như thế, để muốn
đi về hướng những gì một người tin là xấu thay vì đi về điều tốt. Và khi người ấy
bị buộc phải chọn giữa một trong hai điều xấu, không ai sẽ chọn điều xấu hơn nếu
người ấy có thể chọn điều ít xấu hơn”.
Họ cũng đã đồng ý với tất cả như thế.
“Tốt, sau đó, có phải là có một gì
đó các bạn gọi là kinh hãi hay lo sợ? Và tôi thưa điều này với bạn, Prodicus.
Tôi nói rằng cho dù bạn gọi nó là lo sợ hay kinh hãi, nó là một thấp thỏm chờ đợi
một gì đó xấu”.
Protagoras và Hippias nghĩ rằng điều
này thì đúng với cả kinh hãi lẫn lo sợ, nhưng Prodicus nghĩ nó áp dụng với kinh
hãi, nhưng không với lo sợ.
“Vâng, điều đó quả là không thực sự
quan trọng, Prodicus. Đây là điểm chính yếu. Nếu những gì tôi đã nói cho đến lúc
này là đúng, sau đó có bất kỳ một ai sẽ sẵn sàng để đi về hướng những gì người ấy
kinh hãi, khi người ấy có thể đi về hướng những gì người ấy không kinh hãi? Hay
là điều này không thể xảy ra được từ những gì chúng ta đã đồng ý? Vì điều đã được
đồng ý rằng những gì vốn một người hiểu là xấu; không ai đi về hướng những điều
này vốn người ấy đã hiểu là là xấu, hay sẵn sàng chọn những điều này.”
Họ đều đồng ý.
[359a]
“Vâng, Prodicus và Hippias, với điều này đã nhìn
nhận, hãy để Protagoras bảo vệ sự thật của câu trả lời thứ nhất của ông cho
chúng ta. Tôi không muốn nói chính câu trả lời đầu tiên của ông, vì khi đó ông
nói rằng, tuy có năm phần của sự xuất sắc, không phần nào giống như bất kỳ phần
nào khác, nhưng mỗi phần có quyền lực độc đáo hay chức năng của riêng nó. Giờ
đây, tôi đang không nói về điều này, nhưng về những gì ông ấy đã nói muộn hơn. Vì
sau đó, ông đã nói rằng bốn trong số chúng là rất tương tự với lẫn nhau, nhưng
có một phần khác biệt rất nhiều so với những phần khác, cụ thể là can đảm. Và
ông đã nói rằng tôi sẽ biết điều này bởi bằng chứng sau đây: ‘Bạn sẽ tìm thấy,
Socrates, nhiều người cực kỳ không kính tín, không công bằng, không tiết độ, và
không hiểu biết, thế nhưng can đảm khác thường; bởi điều này, bạn sẽ nhận ra rằng
can đảm khác biệt rất nhiều với tất cả những phần khác của sự xuất sắc.’ Tôi đã
rất ngạc nhiên trước câu trả lời của ông khi đó, và thậm chí bây giờ còn nhiều
hơn thế, khiến tôi đã phải đi trở lại xem xét những điều này với các bạn. Tôi
đã hỏi ông khi đó nếu ông đã nói rằng can đảm đã là sự tự tin. Và ông đã nói, ‘Vâng,
và cũng là sẵn sàng cho hành động nữa’. Bạn có nhớ đã cho câu trả lời này?”
Ông nói ông có nhớ.
“Tốt, sau đó, hãy cho chúng tôi biết, người can
đảm thì sẵn sàng cho những hành động nào? Cùng những hành động như của người
hèn nhát?”
“Không”
“Những hành động khác biệt?”
“Vâng.”
“Có phải người hèn nhát đi về hướng những sự vật
việc vốn gây cảm hứng tự tin, và sự can đảm đi về hướng những gì gây sợ hãi?”
“Người ta hầu hết đều nói như thế.”
“Đúng, nhưng tôi đang không hỏi điều đó. Đúng
hơn tôi muốn hỏi, bạn nói gì khi bạn
nói rằng người can đảm đi mạnh dạn về hướng; về hướng những sự việc gây sợ hãi,
sau khi tin rằng chúng là đáng sợ hãi, hay về hướng những sự việc không gây sợ
hãi?”
“Theo như những gì bạn vừa nói, điều trước thì
không thể xảy ra được.”
“Lại đúng nữa; như thế, nếu trưng dẫn của chúng
ta đã là chính xác, sau đó không có ai đi về hướng những điều thế đó mà người ấy
cho là đáng sợ, vì không ở trong sự điều khiển của bản thân mình đã được thấy là
sự thiếu hiểu biết.”
Ông đồng ý.
“Nhưng tất cả mọi người, cả người can đảm và
hèn nhát, đi về hướng mà họ rất tự tin về chúng; cả người hèn nhát và người can
đảm đều đi về hướng của những sự vật việc tương tự giống nhau.”
“Nhưng, Socrates, những gì những người hèn nhát
đi về hướng hoàn toàn ngược lại với những gì đi về hướng của người can đảm. Thí
dụ, người can đảm sẵn sàng tòng quân ra trận, nhưng những người hèn nhát đều
không.”
“Có phải đi tòng quân ra trận thì cao quí đáng kính trọng hay nó thì
hổ thẹn nhục nhã?”
“Cao quí đáng kính trọng.”
“Sau đó, nếu nó là danh dự, cao quí đáng kính trọng; chúng ta
đã đồng ý trước đây, nó cũng là tốt, vì chúng ta đã đồng ý rằng tất cả những
hành động cao quí đáng kính trọng là tốt.”
“Rất đúng, và tôi đã luôn luôn tin điều này.”
“Và như thế là đúng; nhưng ai là người bạn sẽ
nói là không sẵn sàng để đi ra trận, dù chiến trận là cao quí đáng kính trọng và tốt?”
“Người hèn nhát.”
“Nếu một điều là cao quý và tốt đẹp, có phải nó
cũng vui sướng thích thú?”
“Điều đó chắc chắn đã được đồng ý.”
“Như thế, người hèn nhát, với đầy đủ hiểu biết,
có phải không sẵn sàng để đi về hướng cao quí đáng kính
trọng hơn, tốt hơn, và vui sướng thích thú hơn?”
“Nếu chúng ta đồng ý với điều đó, chúng ta sẽ làm
suy yếu những gì chúng ta đã đồng ý trước đó.”
“Thế còn
người can đảm thì sao: Có phải người ấy đi về đi về hướng cao quí đáng kính trọng hơn, tốt
hơn, và vui sướng thích thú hơn?””
“Chúng ta phải đồng ý với điều đó.”
“Như thế, nói chung, khi những người can đảm sợ
hãi, sự sợ hãi của họ thì không là hổ thẹn nhục nhã; cũng như khi họ tự tin thì
sự tự tin của họ cũng chẳng là hổ thẹn nhục nhã.”
“Đúng.”
“Nếu không là hổ thẹn nhục nhã, có phải nó thì cao quí đáng
kính trọng?”
Ông đồng ý.
“Nếu cao quí đáng kính
trọng, sau đó cũng là tốt?”
“Vâng.”
“Trong khi đó, sự lo sợ và sự tự tin của người
hèn nhát, kẻ liều lĩnh, và những kẻ điên rồ là đáng hổ thẹn nhục nhã?”
Ông đã đồng ý.
“Có phải sự tự tin của họ là hổ thẹn nhục nhã và
xấu vì bất kỳ lý do khác nào hơn sự không hiểu biết và sự ngu dốt?”
“Không, nó thì không.”
“Bây giờ sau đó; điều vốn qua đó những người
hèn nhát là hèn nhát, có phải bạn gọi nó là sự hèn nhát hay sự can đảm?”
“Sự hèn nhát.”
“Và không phải hay sao rằng những người hèn nhát
đã cho thấy qua sự thiếu hiểu biết của họ về những gì là đáng sợ?”
“Chắc chắn rồi.”
“Như thế, họ là những người hèn nhát vì sự thiếu
hiểu biết đó?”
Ông đã đồng ý.
“Bạn đã đồng ý rằng đó là qua sự hèn nhát khiến
họ là những người hèn nhát?”
Ông đã nói rằng ông đã (đồng ý).
“Như thế, có phải chúng ta có thể kết luận rằng
sự hèn nhát là sự không hiểu biết điều gì thì đáng sợ hãi và điều gì thì không
đáng sợ hãi?”
Ông gật đầu.
“Bây giờ, sự can đảm là đối nghịch của sự hèn
nhát.”
Ông nói phải.
“Như thế, sau đó, sự khôn ngoan về những gì là
đáng sợ hãi và là không đáng sợ hãi là sự đối nghịch của sự không hiểu biết này?”
Ông đã gật đầu một lần nữa.
“Và sự thiếu hiểu biết này là sự hèn nhát?”
Ông đã gật đầu một lần nữa, rất miễn cưỡng.
“Như vậy, sự khôn ngoan về những gì là đáng sợ
hãi và là không đáng sợ hãi là can đảm và có phải sự đối nghịchi của điều này
là sự thiếu hiểu biết?”
Ông thậm chí đã không gật đầu về điều này; ông vẫn giữ im lặng.
Và tôi đã nói, “Điều này là gì, Protagoras? Có
phải bạn sẽ không nói có hay không với câu hỏi của tôi?”
“Điều đó, bạn hãy tự trả lời.”
[360 e]
“Tôi chỉ còn thêm một
câu hỏi nữa để hỏi bạn. Có phải bạn vẫn tin, như bạn đã nói lúc đầu, rằng một số
người là cực kỳ không hiểu biết, ngu dốt, thế nhưng vẫn rất can đảm?”
“Tôi nghĩ rằng bạn chỉ
muốn thắng cuộc tranh luận, Socrates, và đó là lý do bạn đang buộc tôi phải trả
lời. Vì vậy, tôi sẽ làm vừa lòng bạn và nói rằng, trên cơ bản của những gì
chúng ta đã đồng ý với nhau, điều đó có vẻ với tôi là không thể có được.”
“Tôi không có lý do nào
khác để hỏi những sự việc này ngoài khao khát của tôi để trả lời những câu hỏi này
về sự xuất sắc, đặc biệt là sự xuất sắc là gì trong bản thân nó. Vì tôi biết rằng
nếu chúng ta có thể nhận được rõ ràng về điều đó, sau đó chúng ta sẽ có khả
năng để giải quyết câu hỏi vốn cả hai chúng ta đều đã có nhiều điều để nó về nó
i, tôi – rằng sự xuất sắc thì không thể giảng dạy được, bạn – rằng nó thì có thể.
“Với tôi có vẻ rằng thảo
luận của chúng ta đã tấn công chúng ta, và nếu nó đã có một tiếng nói riêng nó,
nó sẽ chế giễu nói, “Socrates và Protagoras, các bạn bạn thật là phi lý buồn cười,
cả hai bạn. Socrates, bạn đã nói trước đó sự xuất sắc thì không thể dạy được,
nhưng bây giờ bạn đang tranh luận chính điều đối nghịch của nó, và đã cố gắng để
cho thấy rằng tất cả mọi sự việc là sự hiểu biết – công lý, tiết độ, can đảm –
trong trường hợp đó, xuất sắc tất sẽ hiện ra nổi bật là có thể dạy được. Mặt
khác, nếu xuất sắc là bất cứ gì khác hơn sự hiểu biết, như Protagoras đã cố gắng
để nói thế, khi đó nó sẽ rõ ràng là không thể dạy được. Nhưng, nếu nó quay ra để
toàn bộ là sự hiểu biết, như bạn bây giờ thúc dục, Socrates, sẽ quả thật là điều
rất ngạc nhiên nếu sự xuất sắc lại không thể dạy được. Bây giờ, Protagoras đầu
tiên đã chủ trương rằng nó có thể dạy được, nhưng bây giờ ông nghĩ ngược lại,
thúc giục rằng hầu như khó mà một bất kỳ nào của những sự xuất sắc quay ra
thành là sự hiểu biết. Trên quan điểm đó, xuất sắc có thể hầu như không dạy được
gì hết tất cả”
“Bây giờ, Protagoras, sau
khi thấy rằng chúng ta đã lâm vào tình trạng hỗn loạn mù mịt đầy đảo ngược này,
và đã vô cùng bối rối, tôi hết sức mong muốn để dọn dẹp cho tất cả được quang
đãng, và tôi muốn chúng ta, sau khi đã đi đến đây, tiếp tục đi cho hết đến khi
chúng ta tới những gì là sự xuất sắc trong chính nó, và khi đó quay lại để điều
tra về việc liệu nó có thể dạy được, hay không thể dạy được, như thế khiến Epimetheus
có thể không làm chúng ta bị thất chí một lần thứ nhì trong cuộc điều tra này,
như ông đã xao lãng chúng ta trong việc phân phát những quyền hạn và khả năng
trong câu chuyện của bạn. Tôi thích nhân vật Prometheus trong câu chuyện của bạn
nhiều hơn Epimetheus. Vì sự táo bạo sáng tạo và luôn phản kháng trong hành động
như Prometheus trên đời sống tôi như một toàn thể, tôi chú ý đến những điều
này, và nếu bạn sẵn sàng, như tôi đã nói từ đầu, tôi sẽ vui lòng để điều tra
chúng cùng với bạn.”
Socrates, tôi khen ngợi
nhiệt tình của bạn và cách bạn tìm được lối đi đến thành công của bạn qua một
luận chứng. Tôi thực sự không nghĩ rằng mình là một người xấu, chắc chắn là người
cuối cùng nếu có nuôi dưỡng ý xấu. Thật vậy, tôi đã nói với nhiều người rằng
tôi ngưỡng mộ bạn hơn bất cứ ai mà tôi đã gặp, chắc chắn nhiều hơn bất cứ ai
trong lứa tuổi của bạn. Và tôi nói rằng tôi sẽ không ngạc nhiên nếu bạn đạt được
tiếng tăm giữa mọi người về sự khôn ngoan. Chúng ta sẽ xem xét những điều này sau
này, bất cứ khi nào bạn muốn; bây giờ là lúc để chuyển sự chú ý của chúng ta đến
nơi khác.”
[362]
“Đó là điều
chúng ta sẽ làm, nếu nó xem có vẻ đúng với bạn. Giờ thì đã lâu kể từ lúc tôi đã
phải giữ cái hẹn đó mà tôi đã nhắc. Tôi đã nán lại chỉ để chiều lòng người bạn cao
quí Callias của chúng ta.”
Buổi trò
chuyện của chúng tôi đã xong, và như thế chúng tôi bỏ đi.
Plato
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Jan/2016)
[1] Iliad x. 224
[2] Trong Plato, đây là nguồn của những
gì vẫn được nhắc lại ở nhiều nơi, rằng Protagoras là nhà sophist nổi tiếng đầu
tiên thu học phí (điều Socrates có ý phê phán, và cũng nhấn mạnh ông đã không
làm). Socrates lập lại ở đây như xác định những gì ở đoạn trước Protagoras đã
cho biết về mình, rằng ông là một sophist (317c) theo truyền thống, và nhận học
phí (238c).
[3] pleasure: lạc thú, đem lại vui
sướng thích thú.
Ở những chỗ khác, Plato nói đến 3 mức độ của lạc
thú. Đầu tiên là lạc thú từ giác quan, hay lạc thú vật chất (sensual or
physical pleasure), điển hình trong dục tình, lạc thú hiểu là vui sướng thích
thú, thoả mãn đến từ xác thịt. Thứ đến là lạc thú từ cảm quan hay lạc thú thẩm
mỹ (sensuous or esthetic pleasure) như vui sướng thích thú trong hôn nhân xây
dựng cũng còn trên những giá trị tinh thần đẹp đẽ, hay vui sướng thích thú khi
chiêm ngưỡng một nhan sắc, đứng trước một bức tranh, hay giữa một cảnh đẹp. Nhưng
mức độ cao nhất theo Plato là lạc thú tinh thần (ideal pleasure), một thứ lạc
thú lý tưởng, đến từ khái niệm được gọi là ‘tình yêu lý tưởng theo Plato’ (Platonic
love), tình yêu thuần trí tuệ, tinh thần, hoàn toàn không có những tì vết bị
xem là dơ bẩn thường đến từ quan hệ xác thịt, hay liên hệ vật chất (xem Symposium).
[4] dự phần, hay ‘có phần chia’ của một
ý tưởng, xem Parmenides
[5] Theo bản Lamb ‘The opinion
generally held of knowledge is something of this sort—that it is no strong or
guiding or governing thing’- dư luận thường chủ trương hiểu biết là một gì đó
thuộc loại này – rằng nó là điều không mạnh mẽ, hay hướng dẫn, hay cai quản.
[6] [Từ Greek đã dịch ‘vì lợi ích của’ ở đây là ‘anti’, nhưng có thể dịch cách khác
là ‘để đổi lấy’]
[7] well being: trạng thái dễ chịu khoẻ mạnh
và sung sướng
[8] salvation: sự giải cứu: trong Plato
có nghĩa là sự giữ cho bình yên hay cứu thoát khỏi khỏi nguy hiểm, sụp đổ, hoặc
mất mát (Greek sōtēria ); chưa có
nghĩa như trong đạo Kitô về sau này, là có ai cứu chuộc cho, hay (được) cứu
rỗi.
