Sophist
(Σοφιστής)
Plato
(Πλάτων, Plátōn, 428/427– 348/347 TCN)
3.3 Kết hợp cả hai
[251a]
Người khách: Chúng ta hãy cho một giải
thích về việc chúng ta gọi chính cùng một sự vật việc, bất kể nó có thể là gì,
bằng nhiều những tên gọi, như thế nào.
Theaetetus: Như gì, chẳng hạn? Hãy
cho tôi một thí dụ.
Người khách: Chúng ta chắc chắn đang
nói về cùng một người, dẫu ngay cả khi chúng ta gọi tên người ấy với nhiều chỉ
định, đó là, khi chúng ta áp dụng những màu sắc vào người ấy, và những hình dạng,
những kích thước, những thiếu xót, và những đức tính. Trong những trường hợp
này và triệu những trường hợp khác, chúng ta nói rằng người ấy không chỉ là một
người, nhưng cũng ‘thì’ tốt, và vô hạn
định nhiều những thứ khác nhau. Và tương tự cùng một diễn giải, chúng ta nhận một
sự vật việc là một, và đồng thời
chúng ta nói về nó như nhiều, bằng việc
dùng nhiều tên cho nó.
Người khách: Từ tất cả việc này,
chúng ta đã sửa soạn một bữa tiệc cho những tuổi trẻ và cho những người tuổi đã
già mới học. Họ có thể nắm giữ được ý tưởng tiện dụng rằng – cho gì-đó-là nhiều để là một, và gì-đó-là là một để là nhiều – là điều
không thể được. Họ rõ ràng thích thú ngăn cấm chúng ta để nói rằng một người thì tốt, và bỏ mặc để cho chúng ta nói rằng
gì-đó-là tốt ‘thì’ tốt, [1]
hay rằng ‘con người’ là một người. Bạn đã thường gặp nhiều những người, tôi giả
định, là những người đã bị những điều như thế làm xúc động, mất tỉnh táo. Đôi
khi họ là những người lớn tuổi, ngạc nhiên trước loại chơi chữ này, vì sự hiểu
biết của họ quá nghèo, và họ nghĩ rằng họ đã khám phá được một gì đó khôn ngoan
phi thường. [2]
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Vậy bây giờ chúng ta hãy
hướng những câu hỏi của chúng ta đến cả những người này, và cũng đến với những
người kia, vốn trước đây chúng ta đã đang nói với họ. Cách đó, giải thích của
chúng ta sẽ được nói với tất cả những ai là người đã từng nói bất cứ một sự vật
việc gì tất cả về là-có.
Theaetetus: Ông có ý muốn nói những câu
hỏi gì?
Người khách: Chúng ta có sẽ từ chối
áp dụng là-có vào thay đổi hay vào đứng
yên, hay bất cứ gì vào bất cứ gì khác? Chúng ta có sẽ nhận lấy những sự vật việc
này là không bị pha trộn, và không có khả năng để có một phần chia của mỗi nhau
trong những sự việc chúng ta nói không? Hoặc chúng ta sẽ kéo chúng tất cả vào
cùng với nhau, và đối xử với chúng tất cả như đều có khả năng của sự liên kết với
lẫn nhau? Hay có phải chúng ta sẽ nói rằng một số có thể kết hợp và một số không
thể? Chọn lựa nào trong những tuỳ chọn này, chúng ta sẽ nói rằng chúng sẽ chọn,
Theaetetus?
Theaetetus: Tôi không biết trả lời
cho chúng thế nào.
Người khách: Tại sao bạn không đáp lại
những tuỳ ý chọn lựa này lần lượt từng điều một, bằng cách suy nghĩ về những kết
quả là gì từ mỗi chúng?
Theaetetus: Đề nghị hay.
Người khách: Đầu tiên, nếu bạn thích,
chúng ta hãy nhận cho họ nói rằng không gì có bất kỳ một khả năng nào tất cả cho
sự kết hợp với một bất cứ gì. Khi đó, thay đổi và đứng yên sẽ không có bất kỳ một
phần chia nào trong là-có
Theaetetus: Không, chúng sẽ không.
Người khách: Tốt, sau đó có phải sẽ
không một nào của chúng là là có, nếu
chúng không có liên kết nào với là-có?
Theaetetus: Không.
Người khách: Có vẻ rằng đồng ý với điều
đó phá hủy tất cả mọi thứ ngay lập tức, cả cho những người là người nhận hiểu rằng
mọi sự vật việc thay đổi, cho những ai là người nhận hiểu rằng tất cả mọi sự vật
việc là một đơn vị không thay đổi, và cho những ai là người nói rằng những là-có đều là những thể dạng vốn vẫn luôn
luôn là một không đổi, và vẫn trong một trạng thái. Tất cả những người này đều áp
dụng là-có (như một thuộc tính). Một
số làm điều đó khi họ nói rằng những sự vật việc thì thực sự đang thay đổi, và những người khác làm điều đó khi họ
nói rằng những sự vật việc thì thực sự
đang đứng yên. [3]
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Cũng có những người đặt
tất cả mọi sự vật việc vào cùng với nhau ở một thời điểm, và phân chia chúng ở
một thời điểm khác [4]. Một
số người đặt chúng cùng với nhau vào thành một, và phân chúng vào trong nhiều
vô hạn, và số những người khác phân chúng vào trong một số hữu hạn những nguyên
tố, và từ những nguyên tố này lại đặt chúng trở lại cùng với nhau. Không ai
trong số những người này, bất kể họ nhận hiểu sự việc này, dẫu xảy ra trong những
giai đoạn, hay trong liên tục, đã là nói ra bất cứ gì có nghĩa lý, nếu như có
phải không có bất kỳ một pha trộn nào.
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Nhưng thêm nữa, giải
thích phi lý buồn cười nhất là một giải thích đã được chấp nhận bởi những ai là
người không cho phép bất cứ gì được gọi bằng một tên vốn nó có được bởi sự kết
hợp với một gì nào khác.
Theaetetus: Tại sao?
Người khách: Họ đã bị buộc phải dùng là-có về tất cả mọi sự vật việc, và cũng
riêng biệt, từ những cái khác, với bản thân nó, và một triệu thứ khác. Họ bất lực
để giữ cho khỏi làm điều đó – đó là, khỏi sự liên kết chúng với nhau trong phát
biểu của họ. Vì vậy, họ không cần có người khác để phản bác họ, nhưng có một kẻ
địch ngay bên trong, như người ta thường nói, mâu thuẫn với họ, và họ mang kẻ địch
này đi quanh, nói chuyện với một giọng nói ngầm bên trong họ, như Eurycles lạ
thường, người nói như tiếng từ trong bụng phát ra[5]
Theaetetus: Đó là một so sánh rất
chính xác.
Người khách: Vậy sau đó, kết quả sẽ
là gì nếu chúng ta chấp nhận rằng mọi sự vật việc đều có khả năng kết hợp với mọi
sự vật việc khác?
Theaetetus: Tôi có thể trả lời câu hỏi
đó.
Người khách: Như thế nào?
Theaetetus: Vì nếu thay đổi và đứng
yên thuộc về lẫn nhau, khi đó thay đổi tất sẽ trọn vẹn là đứng yên, và ngược lại
đứng yên chính nó cũng sẽ là thay đổi.
Người khách: Nhưng tôi giả định rằng
nó thì bị loại trừ bởi tất yếu rất nghiêm ngặt rằng thay đổi sẽ nên là đứng
yên, và đứng yên sẽ nên là thay đổi.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Như thế, chọn lựa thứ ba
là chọn lựa duy nhất còn lại.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Chắc chắn một trong những
việc sau đây phải là trường hợp xảy ra: hoặc mọi sự vật việc thì sẵn sàng để
pha trộn, hoặc không có gì thì sẵn sàng làm thế, hoặc một số sự vật việc thì sẵn
sàng, và một số thì không.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và chúng ta đã tìm thấy
rằng hai tuỳ ý chọn lựa đầu tiên là không thể xảy ra được.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Thế nên, tất cả những ai
là người muốn đem cho câu
trả lời đúng sẽ chọn điều thứ ba.
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Vì một số sẽ pha trộn và
một số sẽ không, chúng sẽ giống rất nhiều như những chữ cái của bảng chữ cái. Một
vài trong số chúng đặt ăn khớp vào nhau, và một vài thì không.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Còn khác hơn những chữ
cái khác, những nguyên âm có mặt trong tất cả chúng như một dây buộc, nối chúng
với nhau, thế khiến với không có một nguyên âm, không một chữ cái nào khác có
thể đặt ăn khớp vào với nhau.
Theaetetus: Chắc chắn.
Người khách: Như thế, có phải mọi người
ai cũng biết những loại chữ cái nào có thể kết hợp với loại chữ cái nào, hay phải
là một nhà chuyên môn?
Theaetetus: Phải là một nhà chuyên
môn.
Người khách: Về gì?
Theaetetus: Một nhà chuyên môn về ngữ
pháp. [6]
Người khách: Vậy sau đó, không phải
nó cũng giống như với những nốt nhạc cao và thấp? Nhạc sĩ là người với chuyên
môn để biết những nốt nào hòa hợp được và những người nốt nào không, và cá nhân
nào không được huấn luyện về âm nhạc là người không hiểu điều đó.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và trong những trường hợp
khác của chuyên môn và thiếu chuyên môn, chúng ta sẽ tìm thấy một gì đó tương tự.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Vậy thì, chúng ta đã đồng
ý rằng những loại đó pha trộn với nhau trong cùng một cách. Vì vậy, nếu một người
nào đó sắp chỉ cho chúng ta thấy một cách chính xác những loại nào hoà âm với loại
nào và những loại nào loại trừ lẫn nhau, không phải là người ấy phải có một vài
loại kiến thức (nào đó) khi người ấy tiến hành qua suốt thảo luận? Và thêm nữa
không phải là người ấy phải biết liệu có bất kỳ những loại nào chạy qua tất cả chúng,
và nối kết chúng với nhau để làm chúng có khả năng pha trộn, và cũng thế, khi
có những phân chia, liệu có bất kỳ những loại nào chạy qua những toàn thể, luôn
luôn là nguyên nhân của sự phân chia?
Theaetetus: Tất nhiên thế đó đòi hỏi
kiến thức – có lẽ đúng là về loại quan trọng nhất.
Người khách: Như thế, Theaetetus,
chúng ta sẽ dán cho kiến thức này nhãn hiệu gì? Hay Zeus ơi, không để ý, không
chừng chúng ta đã vấp vào kiến thức mà những người có tư tưởng thông suốt đã có
được? Có lẽ chúng ta đã tìm thấy nhà triết học, mặc dù chúng ta đã đang tìm kiếm
nhà sophist?
Theaetetus: Ông nói vậy là sao?
Người khách: Không phải là chúng ta sắp
sửa nói rằng cần phải có chuyên môn trong tiến trình hòa giải mâu thuẫn [7]
để phân chia những sự vật việc thành những loại, và để không nghĩ rằng cùng thể
dạng giống như nhau là một (thể dạng) khác biệt, hay rằng một thể dạng khác biệt
thì là một giống như nhau ?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vì vậy, nếu một người có
thể làm được việc đó, người ấy sẽ có khả năng để phân biệt thỏa đáng một thể dạng
đơn nhất tỏa rộng ra tất cả, qua nhiều những sự vật việc khác, mỗi chúng đứng
tách biệt với những chúng khác. Ngoài ra, người ấy có thể phân biệt những thể dạng
vốn chúng khác biệt với nhau nhưng được bao gồm bên trong một thể dạng đơn nhất
vốn ở bên ngoài chúng, hay một thể dạng đơn nhất vốn được kết nối như một đơn vị
qua suốt nhiều những toàn thể, hoặc nhiều những thể dạng vốn hoàn toàn tách biệt
với những thể dạng khác.[8]
Đó là những gì để biết làm thế nào để phân biệt bởi những loại (xem) những sự vật
việc có thể kết hợp như thế nào, và như thế nào chúng không thể.
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Và bạn sẽ chỉ định hoạt
động biện chứng này chỉ với những ai là người có một tình yêu thuần khiết và đích
đáng với sự khôn ngoan.
Theaetetus: Ông chắc chắn không thể chỉ
định nó cho bất cứ ai nào khác.
Người khách: Chúng ta sẽ thấy rằng
nhà triết học sẽ luôn luôn ở trong một vị trí giống thế này, nếu chúng ta tìm kiếm
ông ta. Ông ta thì cũng khó để nhìn thấy cho rõ, nhưng không phải trong cùng một
cách như nhà sophist.
Theaetetus: Tại sao không?
Người khách: Nhà sophist chạy mất biến
vào bóng tối của gì đó không là, vốn
ông ta đã có thực tập giải quyết với nó, [9]
và khó để nhìn thấy ông ấy cho rõ, vì chỗ thì rất tối. Phải không?
Theaetetus: Có vẻ là thế.
Người khách: Nhưng nhà triết học luôn
luôn dùng suy luận lý trí để ở gần thể dạng, là-có. Ông thì không hẳn hoàn toàn dễ dàng để trông thấy, vì khu vực
đó thì quá sáng, và những con mắt của những hồn người của hầu hết mọi người đều
không (đủ sức mạnh) kham nổi để nhìn (lâu) vào những gì là siêu phàm.[10]
Theaetetus: Điều đó có vẻ cũng đúng
như những gì ông vừa nói lúc trước.
Người khách: Chốc nữa, chúng ta sẽ
suy nghĩ về nhà triết học rõ ràng hơn, nếu chúng ta muốn. Nhưng còn trong mức độ
bận tâm với nhà sophist, chúng ta rõ ràng là không nên buông bỏ, cho đến khi nào
chúng ta đã nắm được rõ ràng một cái nhìn về ông ta.
Theaetetus: Hay.
Người khách: Chúng ta đã đồng ý về điều
này: một số loại sẽ liên kết với nhau và một số sẽ không, một số sẽ đến một mức
độ nhỏ và một số khác sẽ liên kết một mức độ lớn, không gì ngăn còn những loại
khác với tư thế thẩm thấu tất cả – với tư thế được liên kết với mỗi một của chúng.
Thế nên kế tiếp, hãy cùng nhau theo đuổi giải thích của chúng ta theo cách này.
Chúng ta hãy đừng nói về mọi thể dạng. Bằng cách đó, chúng ta sẽ không bị ném văng
đi, vì phải đối phó với quá nhiều của chúng. Thay vào đó, hãy chọn một vài
trong số những quan trọng nhất. Đầu tiên chúng ta sẽ hỏi chúng giống những gì,
và tiếp theo chúng ta sẽ hỏi về khả năng của chúng để kết hợp với nhau. Ngay cả
nếu nắm bắt của chúng ta về gì-đó-là
và gì đó không là thì không hoàn toàn
rõ ràng, mục đích của chúng ta sẽ là để tránh tư thế hoàn toàn không có một giải
thích gì về chúng – như cho đến giờ dòng suy nghĩ điều tra hiện tại của chúng
ta cho phép – và xem liệu cách này có để cho chúng ta có thể nói rằng gì đó không là thực sự là gì đó vốn nó không
là, và thoát đi được nhưng không bị xây sát. [11]
Theaetetus: Đó là những gì chúng ta
phải làm.
Người khách: Những loại quan trọng nhất
mà chúng ta đã mới vừa thảo luận là gì-đó-là,
đứng yên, và thay đổi.
Theaetetus: Vâng, cho đến giờ.
Người khách: Và chúng ta nói rằng hai
trong chúng không pha trộn với lẫn nhau.
Theaetetus: Chắc chắn là không.
Người khách: Nhưng gì-đó-là pha trộn với cả hai của chúng,
vì đoán chừng có lẽ cả hai của chúng đều là (có).
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Chúng ta quả thực là có
ba của chúng.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Như thế, mỗi trong chúng
thì khác biệt với hai của chúng, nhưng là một giống như nhau như với chính nó.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Nhưng chúng ta đã đang nói
về giống như nhau và khác biệt là những quái lạ gì đây? Có phải
chúng là hai loại khác nhau, khác hơn những ba đó, nhưng nhất thiết luôn luôn
pha trộn với chúng? Và có phải chúng ta phải nghĩ về chúng tất cả như năm, nhưng
không ba? Hay có phải những gì chúng ta vẫn đã gọi tên sự giống như nhau và sự khác biệt,
dẫu chúng ta không nhận ra việc đó, đã quay ra là giữa trong những ba này? [12]
Theaetetus: Có thể.
Người khách: Nhưng sự thay đổi và sự
đứng yên [13] đều
chắc chắn không là khác biệt hay giống là một như nhau.
Theaetetus: Tại sao không?
Người khách: Bất cứ gì chúng ta gọi
là thay đổi và đứng yên nói chung, không thể là một nào trong hai chúng.
Theaetetus: Tại sao không?
Người khách: Khi đó, thay đổi sẽ đứng
yên và đứng yên sẽ thay đổi. Trong cả hai trường hợp, nếu một trong hai, thay đổi
hoặc đứng yên, trở thành là hoặc giống như một hay khác biệt, khi đó nó sẽ buộc
thể dạng kia để thay đổi thành sự trái ngược với bản chất riêng của nó, vì nó sẽ
có phần chia trong sự trái ngược của nó.
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Và cả hai quả thực có phần
chia trong sự giống nhau như một và trong sự khác nhau.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vậy sau đó dẫu gì đi nữa,
chúng ta không nói rằng sự thay đổi là sự giống nhau như một hay sự khác nhau,
cũng không là như thế với sự đứng yên.
Theaetetus: Được rồi.
Người khách: Nhưng có phải chúng ta
phải suy nghĩ về gì-đó-là và giống như nhau như một sự vật việc?
Theaetetus: Có lẽ.
Người khách: Nhưng nếu về gì-đó-là và giống như nhau không chỉ định những sự vật việc khác biệt, sau đó
khi chúng ta nói rằng thay đổi và đứng yên cả hai đều là (có), chúng ta sẽ là gắn
nhãn hiệu cả hai chúng như là có tư cách giống như nhau.
Theaetetus: Nhưng chắc chắn đó là
không thể.
Người khách: Vì vậy, không thể nào được
để cho giống như nhau và gì-đó-là để là một.
Theaetetus: Tôi giả định thế.
Người khách: Chúng ta có sẽ lấy giống như nhau như một thể dạng thứ tư, thêm
với ba thể dạng kia?
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Vậy thì, chúng ta phải gọi
khác biệt (một thể dạng) thứ năm? Hay
chúng ta nên nghĩ về nó và gì-đó-là
như hai tên gọi cho một loại?
Theaetetus: Có thể.
Người khách: Nhưng tôi nghĩ rằng bạn
sẽ thừa nhận rằng một số chúng vốn được nói bởi chính chúng, nhưng một số khác
luôn luôn được nói trong liên quan với những sự vật việc khác.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Nhưng khác biệt thì luôn luôn nói trong liên quan
với một sự vật việc khác, không phải nó là thế sao?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Nhưng sẽ không phải nếu gì-đó-là và sự khác biệt đã không là phân biệt hoàn toàn rõ ràng. Nếu sự khác biệt đã có phần chia trong cả hai loại,
theo lối gì-đó-là có, sau đó một số
những sự vật việc vốn chúng khác nhau sẽ là khác nhau với không có tư cách khác
nhau trong sự liên quan đến bất cứ gì khác biệt. Trong thực tế, mặc dù vậy, quay
ra rằng bất cứ gì thì khác biệt chắc chắn phải là những gì nó là từ một gì đó vốn thì khác biệt,
Theaetetus: Đó chính xác là lối của nó.
Người khách: Và chúng ta quả thực phải
gọi bản chất của sự khác nhau là một thứ năm giữa những thể dạng chúng ta đang
lựa chọn.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Và chúng ta sẽ nói rằng
nó thẩm thấu trong tất cả chúng, vì mỗi chúng thì khác biệt với những (thể dạng)
khác, không phải vì bản chất riêng của nó, nhưng vì sự có phần chia trong loại
hình của sự khác biệt.
Theaetetus: Tuyệt đối như vậy.
Người khách: Chúng ta hãy tiếp tục với
mỗi của năm, từng thể dạng một, và nói điều này.
Theaetetus: Điều gì?
Người khách: Đầu tiên, chúng ta hãy
nói rằng thay đổi thì hoàn toàn khác với đứng yên. Chúng ta sẽ nói thế?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Như thế, nó không là đứng
yên.
Theaetetus: Hoàn toàn không.
Người khách: Nhưng nó là có, vì nó có
phần chia trong gì-đó-là.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Sau đó, lại nữa, thay đổi
thì khác biệt với giống như nhau.
Theaetetus: Gần như hoàn toàn.
Người khách: Vì vậy, nó không là sự giống như nhau.
Theaetetus: Không.
Người khách: Nhưng nó vẫn là giống như nhau, chúng ta đã nói, [14]
vì mọi sự vật việc đều có một phần chia của (thể dạng) đó.
Theaetetus: Nhất định.
Người khách: Chúng ta phải đồng ý với
không bất kỳ băn khoăn nào, rằng thay đổi là giống như nhau và không giống
như nhau. Khi chúng ta nói rằng nó là giống
như nhau và không giống như nhau,
chúng ta không nói theo cùng một lối. Khi chúng ta nói nó là giống như nhau, đó là vì nó có phần chia
trong sự giống như nhau trong liên
quan với chính nó. Nhưng khi chúng ta nói nó không giống như nhau, đó là vì sự kết hợp của nó với sự khác biệt. Vì sự kết hợp của nó với sự khác biệt, sự thay đổi thì tách ra với sự
giống như nhau, và do đó thành không (phải
là) nó, nhưng khác biệt (với nó). Như thế, là đúng để nói rằng nó thì không là
sự giống như nhau.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Vì vậy, nếu thay đổi bản
thân nó bằng cách nào đó đã từng có một phần chia trong đứng yên, có thể sẽ không có gì khác thường về gắn nhãn đứng yên
cho nó?
Theaetetus: Điều đó thì tuyệt đối
đúng, miễn là chừng nào chúng ta thừa nhận rằng một số loại sẽ pha trộn với
nhau và một số sẽ không.
Người khách: Đó là, mặc dù, chúng ta
đã chỉ ra rõ ràng trước đây, trước khi chúng ta đã đi đến điểm này, và chúng ta
đã cho thấy rằng bởi bản chất nó phải là như vậy. [15]
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Để lặp lại, [16]
thay đổi thì khác nhau với sự khác biệt, đúng như nó thì khác hơn cả hai
giống như nhau và đứng yên.
Theaetetus: Nó phải là.
Người khách: Như thế, trong một cách nào
đó, nó thì khác biệt, và không khác biệt, theo như những gì chúng ta đã
nói.
Theaetetus: Đúng vậy.
Người khách: Vậy, kế tiếp là gì? Có
phải chúng ta sẽ nói rằng thay đổi thì
khác biệt với ba (thể dạng) đầu tiên, nhưng không với (thể dạng) thứ tư, bất chấp
sự kiện rằng chúng ta đã đồng ý rằng đã có năm sự việc để chúng ta sẽ điều tra?
Theaetetus: Làm sao chúng ta có thể
làm thế được? Chúng ta không thể thú nhận rằng chúng có ít hơn so với đã hiện
ra là có đúng như lúc này.
Người khách: Như thế, chúng ta có sẽ tiếp
tục không sợ hãi dám cho rằng thay đổi
thì khác biệt với gì-đó-là.
Theaetetus: Vâng, chúng ta nên tuyệt
đối không sợ hãi.
Người khách: Như thế, nó là rõ ràng rằng
sự thay đổi thực sự vừa là một gì đó vốn
không phải là, nhưng cũng một gì đó vốn là, vì nó phần chia trong gì-đó-là?
Theaetetus: Đó thì tuyệt đối rõ ràng.
Người khách: Vì vậy, phải có thể xảy
ra được cho gì đó không là để là có, trong
trường hợp của sự thay đổi và cũng
như được áp dụng với tất cả những loại. Đó là vì được áp dụng với tất cả chúng
bản chất của sự khác biệt làm mỗi chúng
không là có, bằng cách làm nó khác biệt với gì
đó là. Và chúng ta sẽ thành là đúng nếu chúng ta nói rằng tất cả chúng là không trong cùng lối này. Và về mặt
khác, chúng ta cũng sẽ thành là đúng nếu chúng ta gọi chúng là những là-có, vì chúng có một phần chia trong gì-đó-là. [17]
Theaetetus: Nó có vẻ như vậy.
Người khách: Như thế, liên quan đến mỗi
một của những thể dạng, vốn thì rất bao quát rộng rãi, và rằng gì-đó-không-là thì vô hạn trong số lượng.[18]
Theaetetus: Điều đó có vẻ đúng.
Người khách: Vì vậy, chúng ta phải
nói rằng gì-đó-là bản thân nó thì
khác biệt với những gì khác.
Theaetetus: Tất yếu.
Người khách: Thế nên, ngay cả gì-đó-là thì không là, trong cũng nhiều những
áp dụng như có (những áp dụng) của những điều khác, bởi vì, không (với tư cách)
là chúng, là một sự việc, nói cụ thể là bản thân nó, và về mặt khác, nó thì
không phải là những điều khác đó, vốn chúng là một con số vô hạn.
Theaetetus: Tôi giả định thế.
Người khách: Vậy sau đó chúng ta không
nên ngay cả lấy làm khó chịu về kết luận này, chính vì nó là bản chất của những
loại để cho phép sự kết hợp với mỗi lẫn nhau. Và nếu một ai đó không chấp nhận thế,
khi đó người ấy cần phải chinh phục quan điểm của chúng ta từ dòng luận chứng về
nó trước đó của chúng ta, ngõ hầu để chinh phục quan điểm chúng ta về những hệ
quả của nó.
Theaetetus: Đó thì hoàn toàn công bằng.
[257b]
Người khách: Bây giờ chúng ta hãy xem
xét sự việc này.
Theaetetus: Sự việc gì?
Người khách: Có vẻ rằng khi chúng ta nói
gì đó không là, chúng ta không nói một
sự vật việc gì đó trái ngược với gì-đó-là,
nhưng chỉ đơn giản một sự vật việc gì đó khác biệt với nó. [19]
Theaetetus: Tại sao?
Người khách: Nó như thế này. Khi
chúng ta nói về một gì đó như không to
lớn, có phải nó có vẻ với bạn rằng chúng ta ngầm có ý trỏ về sự nhỏ bé, đúng hơn
(thay vì) là sự bằng nhau?[20]
Theaetetus: Dĩ nhiên không.
Người khách: Vì vậy, chúng ta sẽ
không đồng ý với một ai đó là người nói rằng sự phủ định ra ý chỉ về một sự trái
ngược. Chúng ta sẽ chỉ thừa nhận nhiều đến mức này: khi “không” và “không-” [21]
được gắn đứng trước những tên gọi vốn đi theo sau chúng, chúng chỉ định về một
gì đó khác hơn những cái tên, hay
đúng hơn, khác hơn với những sự vật việc mà những tên gọi đi theo sau sự phủ định
được áp dụng vào chúng.
Theaetetus: Tuyệt đối.
Người khách: Nếu bạn không phiền, tuy
nhiên, chúng ta hãy nghĩ về sự việc này.
Theaetetus: Sự việc gì?
Người khách: Bản chất của sự khác
nhau hiện ra như để được cắt nhỏ, giống hệt như sự hiểu biết.
Theaetetus: Tại sao?
Người khách: Hiểu biết là một sự việc
đơn nhất, cũng vậy, tôi giả định. Nhưng mỗi phần của nó vốn có liên quan với một
gì đó thì được đánh dấu phân định, và có một tên đặc biệt cho bản thân nó. Đó
là lý do tại sao (người ta) nói rằng có nhiều những chuyên môn và có nhiều những
loại hiểu biết.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và do đó, cùng sự việc
tương tự xảy ra với những phần của bản chất của sự khác biệt, cũng vậy nữa, ngay
cả dẫu nó là một sự việc (đơn nhất)
Theaetetus: Có thể. Nhưng chúng ta sẽ
nói thế nào?
Người khách: Có phải có một phần của
sự khác biệt vốn được đặt chồng lên, tương phản với sự đẹp đẽ?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Chúng ta sẽ nói rằng nó thì
không tên, hay có phải nó có một tên gọi?
Theaetetus: Nó có một tên gọi. Những
gì chúng ta gọi không đẹp đẽ là sự vật
việc vốn là khác biệt với không-gì, ngoại trừ với bản chất của cái đẹp.
Người khách: Bây giờ tiến tới trước
và nói với tôi sự việc này.
Theaetetus: Sự việc gì?
Người khách: Không phải là trong lối
sau đây mà sự không đẹp hoá ra là
(có), nói cụ thể, bởi cả hai tư cách là được đánh dấu riêng ra, bên trong một
loại của những gì đó là, và cũng đặt
chồng lên tương phản với một của những gì
đó là?
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Vậy sau đó, nó có vẻ rằng
sự không đẹp là một loại của đặt định
của một là-có chồng lên tương phản với
một là-có.
Theaetetus: Đó thì hoàn toàn đúng.
Người khách: Vậy thì, theo như giải
thích này, có phải sự đẹp đẽ là một là-có
nhiều hơn sự không đẹp đẽ?
Theaetetus: Hoàn toàn không phải.
Người khách: Vì vậy, chúng ta phải
nói rằng cả hai, sự không to lớn và sự to lớn đều ngang bằng nhau là có.
Theaetetus: Vâng.
Người khách: Như thế, chúng ta cũng phải
đặt không công chính ngang bằng với công chính, trong đó không một nào thì (là có) bất kỳ gì nhiều hơn một kia.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Và chúng ta sẽ nói về những
(thể dạng) khác cũng trong cùng một cách như vậy nữa, vì bản chất của sự khác biệt
đã xuất hiện như là một của những gì đó
là. Và vì nó là, chúng ta phải thừa
nhận những phần của nó như không kém những là-có.
Theaetetus: Dĩ nhiên.
Người khách: Như thế có vẻ rằng sự đặt
định tương phản với mỗi lẫn nhau của bản chất của một phần của sự khác biệt, và
bản chất của gì đó là thì không kém là-có chút nào – nếu chúng ta được phép
nói một điều tựa như vậy – hơn với gì đó
là tự thân. Và nó không có nghĩa chỉ định một gì đó trái ngược với gì đó là, nhưng chỉ một gì đó khác biệt
với nó.
Theaetetus: Rõ ràng.
Người khách: Vậy, chúng ta sẽ gọi nó là
gì?
Theaetetus: Hiển nhiên gì đó không là – vốn chúng ta đã đang
tìm kiếm vì nhà sophist – thì chính xác đúng là điều này.
Người khách: Khi đó, có phải nó cũng có
là-có nhiều như đúng một bất kỳ nào của
những cái khác, như bạn đã nói nó đã có? Chúng ta bây giờ có nên can đảm dần
lên để nói rằng gì đó không là chắc
chắn là một gì đó vốn có bản chất riêng của nó? Chúng ta có nên nói rằng đúng
như sự lớn rộng đã là lớn rộng, sự đẹp đẽ đã là đẹp đẽ, sự không lớn rộng đã không lớn rộng, và sự không đẹp đẽ đã không đẹp đẽ, trong cùng
một lối gì đó không là cũng đã là và không
là là-có, và có phải là một thể dạng
giữa cái nhiều vốn là? Có phải chúng
ta, Theaetetus, vẫn còn có bất kỳ nghi ngờ nào về sự việc đó?
Theaetetus: Không.
Người khách: Bạn biết đấy, nghi ngờ của
chúng ta trong Parmenides đã đi lại còn xa hơn sự ngăn cấm của ông ta.
Theaetetus: Như thế nào?
Người khách: Chúng ta đã đẩy điều tra
của chúng ta tới trước, và cho ông ta thấy một gì đó thậm chí vượt xa những gì
ông đã ngăn cấm chúng ta ngay cả nghĩ đến.
Theaetetus: Bằng cách nào?
Người khách: Vì ông ấy nói, hãy nhớ lại,
Sẽ không bao giờ tự nó thắng thế chúng ta, rằng gì đó
không là may ra có thể là;
Hãy giữ suy nghĩ của bạn tránh xa con đường này của
tìm kiếm.[22]
Theaetetus: Đó là những gì ông ấy
nói.
Người khách: Nhưng chúng ta đã không
chỉ cho thấy rằng những gì đó là không đều là. Chúng ta cũng đã trình bày
lý do những gì hóa ra là thể dạng của gì
đó là không để xuất hiện. Vì
chúng ta cho thấy rằng bản chất của sự
khác biệt là, được cắt nhỏ trong số tất cả những là-có trong quan hệ với lẫn nhau, chúng ta đã dám nói rằng gì đó là không thì thực sự là đúng điều này, cụ thể là, mỗi một phần của bản
chất của sự khác biệt vốn đặt chồng lên tương phản với gì đó là.
Theaetetus: Và những gì chúng ta đã
nói có vẻ như đúng hoàn toàn và trọn vẹn với tôi.
Người khách: Không ai có thể nói rằng
gì đó là không này, vốn chúng ta đã làm cho xuất hiện và bây giờ để dám nói
là (có), là sự trái ngược của gì đó là.
Chúng ta đã nói tạm biệt trước đây đã lâu với bất kỳ trái ngược của gì đó là, và với không biết liệu nó là có,
hay không là có, và với không biết liệu có hay không có một giải thích lý do của
nó có thể đưa ra được. Còn về phần gì đó
là không, vốn chúng ta đã nói là
(có), hãy để một người nào đó bác bỏ chúng ta, và thuyết phục chúng ta rằng
chúng ta đã làm một sai lầm – bằng không, cho đến chừng nào người ấy không thể
làm thế, người ấy nên nói đúng những gì chúng ta nói. Người ấy phải nói rằng những
loại pha trộn với lẫn nhau, rằng gì đó là
và sự khác biệt thấm nhập tất cả
chúng và mỗi (loại) khác, rằng sự khác biệt
có phần chia trong gì đó là và như thế,
vì sự có phần chia đó, là có. Nhưng người ấy sẽ không nói rằng nó là cái mà nó
vốn có phần chia ở trong, nhưng rằng nó thì khác biệt với cái đó, và nhất thiết,
vì nó thì khác biệt với gì đó là, nó
rõ ràng có thể là gì đó là không. Về mặt khác gì đó là, có một phần chia trong sự khác biệt, vì vậy, có tư cách khác biệt với tất cả những gì
khác, nó thì không là mỗi chúng, và nó thì không là tất cả của những (thể loại)
khác, ngoại trừ chính nó. Vì vậy, gì đó
là, không thể tranh cãi là không phải là hàng triệu của những sự vật việc,
và tất cả của những (thể loại) khác cùng với nhau, và cũng mỗi của chúng, đều là
trong nhiều lối và cũng không trong nhiều lối.
Theaetetus: Đúng.
Người khách: Và nếu bất kỳ một ai
không tin những trái ngược này, người ấy chính mình phải suy nghĩ về chúng, và
nói một gì đó hay hơn những gì chúng ta đã nói. Nhưng nếu người ấy nghĩ mình đã
nhận ra được một vấn đề trong nó, và thích thú lôi kéo luận chứng tới lui, sau
đó người ấy bị cuốn đi bởi một gì đó không đáng chú ý nhiều của bất kỳ một ai –
để dựa theo những gì chúng ta vừa mới nói, dẫu gì đi nữa. Một điều giống thế để
khám phá thì không khó khăn hay phải thông minh, nhưng điều kia thì vừa khó
khăn và đồng thời vừa đẹp đẽ.
Theaetetus: Điều gì khác?
3.4 Phân tích về Không-thực (259d9-264b8)
[259d]
Người khách: Điều chúng ta đã nói trước
đây sớm hơn. Đó là, chúng ta nên bỏ mặc – những sự vật việc không đi đến đâu,
vô nghĩa như thế này – lại một mình.
Lê Dọn Bàn tạm dịch – bản nháp thứ nhất
(Jan/2016)
[1] Tôi
dùng (như giải thích của ‘người khách trên đây) ‘là’ với nội dung của bản thể
học, một gì-đó-là, hiểu là là-có hay
không có, thực (= là-có) hay không
thực (¬là-có). Tương ứng, ‘thì’ dùng
với những gì thuộc phạm vi hiện tượng. Một
gì đó thì + với những gì hiện thấy bên ngoài (có vẻ/ hiện ra/ xem dường), gì đó thì trắng trẻo, đen đúa, xinh đẹp,
xấu xí, cao, thấp, sạch sẽ, ăn mặc lôi thôi, tóc tai gọn ghẽ ...
[2] [những
người bị mỉa mai ở đây, là người phủ nhận khả năng có thể xảy ra có được tất
cả, trừ khi có sự khẳng định đồng nhất (identical predication). Những người như
thế là Antisthenes, Euthydemus, và Dionysodorus. Hai người sau có lẽ là những
người được nhắc tới như những người già, kiến thức của họ đến vào lúc đã cuối
đời.]
[3] Fowler: ‘One party says that the
universe “is” in motion, another that it “is” at rest.’
[4] [Những
nhà tư tưởng này đã được giới thiệu ở trang trước 242c-d, 2e-243a]
[5] [Xem
Aristophanes, Wasps, 1017-20.
Eurycles là một nhân vật có khả năng nói tiếng phát ra từ bụng, và cũng là một
người có tài đoán trước tương lai, thế kỷ V TCN]
[6] Ngữ nguyên tiếng Greek ‘grammatikē (tekhnē)’ = ‘(art) of letters,’ < gramma, grammat- ‘letter of the alphabet, thing written.’
[7] The art
of dialectic: Ngày nay đã vẫn gọi là ‘phép biện chứng’, hay ‘biện chứng pháp’.
Theo Plato,
dialectic (διαλεκτική, dialektikḗ) là
một tiến trình, ở đây cũng như trong những đàm thoại khác, được xem là đỉnh cao
của phương pháp học hỏi. Một trong những tính chất nổi bật của phương pháp dùng
đối thoại này là nó nhấn mạnh vào tính cách động, nhiều mặt của vấn đề, giữa
hỏi đáp tập thể, như phản lại với hoạt động tĩnh, chỉ một mặt, trong suy nghĩ
đơn độc, (nhưng không có nghĩa là nhắm tới thoả hiệp giữa đường hay đồng thuận
nửa chừng). Giữa hỏi và đáp, thường là giữa một nhà chuyên môn, và một người
muốn tìm hiểu, qua đó, những khoảng cách, những gì xem dường có vẻ, thường là
lầm lẫn, dần được lấp đầy hay gạt bỏ, và như thế, hiểu biết về vấn đề tăng dần,
nghĩa là cả hai bên hỏi và đáp, tiến gần hơn với lời đáp, nếu có, sau cùng. Đây
là phương pháp giáo dục cho phép con người vượt qua, hay vượt lên trên, những
ham muốn bản năng ngấm ngầm và những tri giác sai lầm, để có thể có được hiểu
biết đích thực, (hay chân lý như vẫn
quen gọi).
[8] [Có thể
hiểu hai câu trước khác đi, và có thể dịch như sau: Vậy nên, nếu một người có
thể làm điều đó, người ấy sẽ phân biệt đầy đủ/thoả đáng một thể dạng duy nhất
lan ra khắp tất cả, xuyên qua nhiều, mỗi chúng đứng tách biệt với những chúng
khác, và nhiều thể dạng vốn khác biệt với lẫn nhau, nhưng được gộp chung trong
một thể dạng cũng đơn nhất nhưng ở bên ngoài chúng; và một thể dạng đơn nhất khác
kết nối như một đơn vị qua nhiều những toàn thể, và nhiều những thể dạng thì
được đánh dấu, phân định ranh giới trong tách biệt.]
[9] Bản
Fowler: ‘The sophist runs away into the darkness of not-being, feeling his way
in it by practice’; hiểu như nhà sophist cảm nhận cách thức/đường lối của mình
qua giải quyết bằng thực hành, có nghĩa là bằng kiến thức thực nghiệm, hiểu như
đối lập với suy luận lý trí (như nhà triết học).
[10] divine
[11] Let us in this way see whether it
is, after all, permitted us to say that not-being really is, although not
being, and yet come off unscathed.
[12] những thể dạng
đang bàn ở đây: gì-đó-là,
đứng yên, thay đổi, giống như nhau và khác biệt.
[13] Đứng
yên = giữ yên, bất động, không thay đổi.
[14] Cf.
255a
[15] Ở những
trang đoạn: 251a - 251c
[16] [Có thể
hiểu/dịch khác đi như sau: “Vậy hãy tiếp tục”]
[17] Fowler rõ hơn?
“In relation to motion, then, not-being is. That is inevitable. And this
extends to all the classes; for in all of them [256e] the nature of other so
operates as to make each one other than being, and therefore not-being. So we
may, from this point of view, rightly say of all of them alike that they are
not; and again, since they partake of being, that they are and have being.”
[18] [Being is many,
for each and every thing in all the classes is; but not-being is infinite, for
not only is it true that everything in each of the classes is not, but
not-being extends also to all conceptions which do not and cannot have any
reality.]
[19]
bản Cousin: “Lorsque nous disons le non-être,
nous ne parlons pas, je crois, du contraire de l'être, mais seulement de quelque chose d'autre.”
[20] Những ý
niệm trong so sánh: một gì đó không
to, có ý nói nó không nhỏ, hơn là có ý nó không
bằng với sự to lớn.
Đó là nói rằng
một gì-đó-là và gì đó không là chúng không
trái ngược nhau, nhưng chỉ khác
nhau.
[21] trong
tiếng Anh: “not” và “non-”: prefix: từ ghép trước (tiếp đầu ngữ, tiền tố): từ
đứng liền trước hay ghép vào trước một từ khác để chỉ sự phủ định, thí dụ ‘Not
X” hay “Non-Y”, (ngược với suffix: từ ghép sau., tôi tạm dịch để hiểu lấy ý, ở
đây, thay vì “hậu tố”)
[22] Parmenides
Fr. 7.1 (Fowler dịch: Sẽ đừng bao giờ để ý tưởng này thắng thế, rằng gì đó không là là có; Đừng, hãy giữ não
thức bạn xa khỏi lối tìm tòi nghiên cứu này.)
